Levent B. Eribol
Eribol Müh. Dan. Eğt. Ltd. Şti.
Eylül 2007, Ankara

Giriş:

Bilindiği üzere, ülkemizde çok sayıda sanayi ve yazılım firması araştırma geliştirme (Ar-Ge) ile uğraşmakta ve bu konuda harcamalar yapmaktadır.

Fakat birçok kuruluş, desteklerden haberdar olmadıklarından ya da günlük işlerden fırsat bulamadıklarından ya da yanlış proje ile yanlış şekilde başvurduklarından bu desteklerden faydalan(a)mamaktadır.

Destekler hakkında genel bir bilgi olarak;

Eğer,

Ürün Geliştirme Konusunda;

1. Firmada Mevcut Bir Ürünün Yeni Modellerinin Geliştirilmesi (temel bir üründe yapılan değişikliklerle yeni ürünler geliştirilmesi veya mevcut bir ürünün yeni bir alana uygulanması için yapılan uyum çalışmaları)
2. Firma İçin Yeni Bir Ürün Geliştirilmesi (benzerleri pazarda veya sektörde mevcut olup firmanın ürün ailesinde olmayan bir ürünün geliştirilmesi)
3. Firma İçin Yeni Bir Ürün Platformu Geliştirilmesi (kendisinden yeni modellerin türetilebileceği  temel bir ürünün geliştirilmesi)
4. Ülke İçin Yeni Bir Ürün Geliştirilmesi
5. Dünya İçin Yeni Bir Ürün Geliştirilmesi (yeni bir fikir odağında dünya pazarlarında olmayan bir ürünün geliştirilmesi)

Süreç Geliştirme Konusunda;

1. Maliyet Düşürücü veya Standart/Kalite Yükseltici Sonuçların Elde Edilmesi Amacıyla Yeni Tekniklerin Geliştirilerek Uygulanması
2. Üretimle İlgili Olarak Yeni Bir Yöntem veya Teknoloji Geliştirilmesi

ile ilgili faaliyetlerde bulunuyor, harcamalar yapıyorsanız, üst limiti olmaksızın yaptığınız harcamaların %60'ına kadar hibe alabilirsiniz.

250 Kişiden az çalışanınız varsa ve daha önce Ar-Ge desteklerinden faydalanmadıysanız, ilk 2 Ar-Ge projeniz için, her bir proje için  400.000YTL'lik Ar-Ge harcamalarınızın %75'ini (300.000YTL) hibe, geri ödemesiz destek, alabilirsiniz. Ayrıca bu destek kapsamında alacağınız her türlü danışmanlık hizmeti de desteklenmektedir.

İki projeniz desteklendikten sonra ya da 250'den fazla çalışanınız varsa, proje büyüklüğü olmaksızın, proje bütçenizin %35-60 arasında bir oranda, uygun her projeniz için hibe alabilirsiniz.

Ayrıca, yine Ar-Ge projenizin finansmanı için %0 faizli 2.500.000$'a kadar kredi imkanınız da bulunmaktadır.

Uzun zamandır, bu tür projelerin desteklenmesi ile ilgilenen biri olarak, gördüğüm tablo, firmaların %99'u bu desteklerden haberdar değildir.
Haberdar olan %1'lik kısmın da küçük bir kesimi desteklerden faydalanmış, diğerleri ise doğru bildikleri yanlışlardan dolayı bu desteklerle ilgilenmemektedirler.

Firmalarla yapılan toplantılarda en sık görülen yanlışı sizlere aktarmak isterim; Ar-Ge Kavramı.
Doğru bilinen en büyük yanlış Ar-Ge kavramının kendisidir.

AB, Amerika, Japonya gibi teknolojik ve ekonomik açıdan ileri ülkelerdeki Ar-Ge kavramı ile Türkiye'deki Ar-Ge kavramları birbirinden farklıdır.

Gelişmiş ülkelerde icatla (invention) sonuçlandırılacak, patente gidebilecek çalışmalara Ar-Ge olarak bakılırken ülkemizde ise bu durum farklıdır.

Ülkemizde, firmada mevcut bir ürünün yeni modellerinin geliştirilmesi yani temel bir üründe yapılan değişikliklerle yeni ürünler geliştirilmesi veya mevcut bir ürünün yeni bir alana uygulanması için yapılan uyum çalışmaları,
firma için yeni bir ürün geliştirilmesi yani benzerleri pazarda veya sektörde mevcut olup firmanın ürün ailesinde olmayan bir ürünün geliştirilmesi,  firma için yeni bir ürün platformu geliştirilmesi yani kendisinden yeni modellerin türetilebileceği temel bir ürünün geliştirilmesi ve tüm dünyada kabul edildiği üzere ülke için yeni bir ürün geliştirilmesi veya dünya için yeni bir ürün geliştirilmesi (icat yapılması) Ar-Ge olarak kabul edilmektedir.

Bunun yanı sıra ürün geliştirme haricinde, maliyet düşürücü veya standart-kalite yükseltici sonuçların elde edilmesi amacıyla yeni tekniklerin geliştirilerek uygulanması ve üretimle ilgili olarak yeni bir yöntem veya teknoloji geliştirilmesi gibi süreç geliştirmeye yönelik çalışmalar da Ar-Ge'dir.

Ayrıca, çevre konusunda hammadde, enerji, su tüketimini ve atık emisyonunu azaltıcı nitelikte yapılacak tüm çalışmalar (teknoloji geliştirme), yenilenebilir enerji kaynaklarının ile ilgili çalışmalar da Ar-Ge olarak nitelendirilmektedir.

Özetle, ülkemizde de icat yapmak için gerçekleştirilen çalışmalar Ar-Ge olarak nitelendirilirken, ilaveten YENİLİK (innovation) çalışmaları da Ar-Ge olarak kabul edilmektedir.

TÜBİTAK'ın yaptığı tanımdan yola çıkarsak, FİRMA BAZINDA yapılan her yenilik bir Ar-Ge çalışmasıdır.

Sonuç olarak, firmanızda daha önceden üretmediğiniz bir ürünü ya da ürettiğiniz mevcut ürünlerin daha üst modellerini ya da yurtdışında olup ülkemizde olmayan bir ürünü üretebilmek için yapılan tüm çalışmalar, sektör ayrımı olmaksızın (araştırma, tasarım, test, prototip üretimi vs..) Ar-Ge'dir.
Tesisinizde verimlilik ve maliyet azaltıcı yönde, yeni teknikler geliştirmek için yapacağınız tüm çalışmalar Ar-Ge'dir.

Ayrıca, bilinenin aksine, ülkemizde bazıları dönem dönem açılan, bazıları ise sürekli açık olan destek programları bulunmaktadır. Dönemsel programlara örnek olarak AB (Avrupa Birliği), Dünya Bankası, Tarım Bakanlığı destekli çeşitli programlar sayılabilirken, sürekli açık olan ve her an başvuru yapılan bilen programların en önemlilerinden TÜBİTAK ve DTM (Dış Ticaret Müsteşarlığı) tarafından fonlanan ve yürütülen Ar-Ge destek programları sayılabilir.

Birçok firma bu tür destekleri danışmanlar aracılığı ile takip ederken, bazıları da kendi faaliyet alanlarına göre ilgili destekleri takip etmektedirler. Özellikle dönemsel programların iyi takip edilmesi ve kısıtlı zaman aralığında proje hazırlanıp başvurulması önemlidir. Zaman zaman gazetelerde de duyduğumuz "AB şu kadar para verdi, kullanılamadığı için para geri gitti" türü haberler bu gibi programlara ilişkindir. Fakat biz ve bizim gibi danışmanların sayıları arttıkça ve firmaları sürekli bilinçlendirdikçe bu gibi durumlar artık daha az yaşanmaktadır. Bu da sevindiricidir.

Ar-Ge destekleri dönemsel değildir. Yılın her günü başvurulması mümkündür, sadece bazıları için değerlendirme dönemleri mevcuttur, bu tarihler kaçırıldığında bir sonraki döneme kaymış olur (Birkaç aylık bir gecikme yaşanır).
Ülkemizde Ar-Ge'nin toplam milli gelirdeki payı gelişmiş ülkelerin çok gerisindedir. Bu oran Japonya'da %2,9, Amerika'da %2,7, Almanya'da 2,4 iken, Türkiye'de % 1 civarındadır. 2010 yılında ise bu oranın %2'ye çıkarılması hedeflenmektedir. Bu da söz konusu Ar-Ge desteklerinin devam edeceği ve fonun sürekli olarak artacağı anlamına gelmektedir.

Diğer bir konu ise bu tür desteklerin alınması konusunda yaşanacak bürokrasi hakkındaki önyargılardır.
Gerek dönemsel gerek sürekli programlar olsun hangisine başvuracaksanız başvurun mutlaka istenilen standart formatta proje hazırlanması ve ilgili kuruluşa sunulması gerekmektedir. Bu aşama birçok firma için sıkıntılı ve uğraştırıcı olmakla birlikte bu konuda tecrübeli bazı firmalarda, oturmuş bir yapıdır. Projenin hazırlanması aşamasında projenin, başladığı ilk günden bittiği son güne kadarki tüm aşamalar, yapılacak harcama kalemleri, firma açısından getirisi ve götürüsü gibi bir çok konu detaylı bir şekilde açıklanır. Projenin temel incelenmesi hazırlanan bu dosya üzerinden yapılacağı için burada yapılacak hatalar projenin de yanlış değerlendirilmesine belki de ret edilmesine sebep olabilecektir.  

Hazırlanan bu dosya ile başvurulduktan sonra proje değerlendirilmeye başlanır. Yaklaşık 60-90 (desteğe göre değişir) gün sürecek bu değerlendirme aşamasından sonra, ilgili kuruluşlar tarafından proje onaylandı ise sözleşme imzalanır. Bu süreçteki temel aşamalar projenizin "hakem" olarak adlandırılan konunun uzmanlar tarafından hem kağıt üstünde incelenmesi hem firma ve proje ekibi ile görüşmeler yapılmasıdır. Hakemlerin hazırlayacakları raporlar projenin onaylanması için belirleyici rol oynamaktadır.

Özellikle TÜBiTAK destekli programlar konusunda bilgi sahibi biri olarak bu süreçlerin çok net, aksaksız ve açık bir şekilde ilerlediğini söyleyebilirim. Çok nadiren hakemler konusunda olumsuzluklar duyduysam da, %99 kaliteli ve işini bilen uzmanların projeyi tarafsızca değerlendirdiğini söyleyebilirim.

Bu destekleri kullanan firmaların nitelikleri ise diğer bir doğru olarak bilinen yanlıştır. Destekten faydalanabilmek için en önemli kriter, uygun bir projeye sahip olmak ve önerilen projeyi maddi ve teknik açıdan yapabilecek güçte olmaktır. Firmanızın büyük ya da küçük olmasının hiçbir önemi yoktur.
Büyük firmalar çok fazla destek almaktadır, bu doğrudur. Bunun tek sebebi, çok sayıda Ar-Ge çalışması yapmaları ve desteklerden nasıl faydalanacaklarını bilmeleridir. Örneğin Ocak-2007 itibari ile Arçelik 112, Aselsan 58, TOFAŞ 20 projesi için destek almıştır. Bunun haricinde, uygun proje ve gerekli mali ve teknik altyapıya sahip olmaları şartı ile mikro ölçekli KOBİ'ler bile destek alabilmektedirler.

TÜBİTAK'ın hibe alan firmaları gösteren istatistiklerine baktığımızda, yaklaşık 10 yıl süresince sadece 4377 proje başvurmuş bunların 3175'i desteklenmiştir (%73). Desteklenen 3175 projenin ise 1766'sı (%56) KOBİ'ler tarafından, 1409'u (%44) Büyük işletmeler tarafından sunulmuştur.

Destek alan firma sayısına baktığımızda ise 10 yıllık süreçte sadece 1872 firma başvuru yapmış, bunlardan 284'ü Büyük işletme, 1098'i KOBİ olmak üzere 1382 firma destek almıştır.

Ülkemizdeki Ar-Ge Konusu yazımın üçüncü kısmında destekler hakkında daha detay bilgilerler aşağıda yer almaktadır.

Ar-Ge çalışmalarının teşvik edilmesi, ödüllendirilmesi için bazıları 10 yıldır devam eden çok sayıda destekler bulunmaktadır. Bunlar temek olarak iki çeşittir. Birinci tür, hibe şeklinde, geri ödemesiz desteklerdir. İkinci tür ise geri ödemeli, uzun vadeli ve sıfır faizli (çeşitli komisyonlarla maliyetleri %1-1,5 civarındadır) döviz kredisi şeklindeki desteklerdir.

Hibe ve kredi şeklindeki destekler özetle şu şekildedir.

A) Hibe Şeklindeki Destekler

1. Sanayi Ar-Ge Desteği:
Ürün ve süreç yeniliği için yapılacak çalışmalar desteklenir (Daha önceki yazılarda ürün ve süreç yeniliği konusu detaylı bir şekilde aktarmıştık).
Destek miktarı için bir üst limit yoktur. Toplam araştırma geliştirme için harcadığınız bütçenin %32-%60 arasındaki kısmını geri alabilirsiniz. Destek oranı, harcama kalemlerine ve geçmiş Ar-Ge tecrübenize göre değişkendir.

2. KOBİ Ar-Ge Desteği:
Sanayi Desteği gibi ürün ve süreç yeniliği için yapılacak çalışmalar desteklenir. Desteklenecek proje büyüklüğü en fazla 400.000YTL ve destek oranı %75'dir. Daha önce destek almamış bir firma iki proje için bu destekten faydalanabilir. Bu desteğe özgü olarak desteklenecek giderler arasında projenin hazırlatılma giderleri de vardır.

3. Teknogirişim Desteği:
Tüm diğer desteklerden farklı olarak yeni kurulacak işletmeler için verilen bir destektir. Proje için destek başvurusu kabul edildikten sonra şirket kurulabilmektedir. Yeni girişimci olacaklar için önemli bir fırsattır. 12 aylık bir proje desteklenir, hibe oranı %75 ve miktarı en fazla 100.000YTL'dir. Diğer desteklerden farklı olarak, ofis kira ve diğer diğerleri de desteklenir.
Başvuru yapabilmek için lisans/master/doktora programlarından herhangi birinin ya son sınıfında olmak ya da mezun olalı 5 yıldan fazla olmaması gerekmektedir.

B) Kredi Şeklindeki Destekler

Kredi şeklinde verilen desteklerin bazıları hibe destekler ile aynı Ar-Ge türleri için verilmekle birlikte bazıları daha özel konuları desteklemektedir.

1. Teknoloji Geliştirme Desteği:

Hibe desteklere benzer konular desteklenir. Proje bütçesinin %50'sini aşmamak üzere 1.000.000$'a kadar %0 faizli kredi şeklindedir. Proje bittikten sonra 1 yıl ödemesiz, sonraki 3 yıl 6'şar aylık 7 taksitte geri ödenir. Proje kabulünde %3 komisyon ödenir, destek ödemelerinden de %3 kesinti yapılır. Ortalama döviz bazında yıllık %1,5 civarında bir maliyeti vardır.
Başvuruda bulunabilmek için Sanayi kuruluşu veya yazılım şirketi olmak gereklidir.

2. Çevre Destekleri
Yenilenebilir Enerji Projeleri Destekleri, Enerji Verimliliği Projeleri Destekleri ve Çevre Teknolojileri olmak üzere 3 ayrı başlık altında verilmektedir.

Özel olarak sanayi kuruluşlarının enerji yoğunluklarını ve enerji tüketiminden kaynaklanan emisyonların azaltılması için yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve bu teknolojilerin kullanımının yaygınlaştırılması, emisyonların azaltılması için yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve bu teknolojilerin kullanımının yaygınlaştırılmasını, sanayi kuruluşlarının üretim süreçlerinin gözden geçirilerek temiz üretim teknolojilerinin uygulanması yoluyla asgari enerji, su, hammadde tüketimi ve atık azaltımının sağlanması, sanayi kuruluşlarının çevreye olan zararlı etkilerinin azaltılması amaçlayan projeler desteklenmektedir.

Destek miktarı ve koşulları Teknoloji Geliştirme Desteği ile aynı şekildedir.

Sanayi kuruluşları için verilen destekler kısaca bu şekildedir. Özellikle kredi şeklinde daha fazla destek bulunmaktadır fakat en geniş kullanılabilecek destekleri aktarmak istedim.

Bunların haricinde kamu kurumlarının Ar-Ge çalışmaları ile giderilebilecek ihtiyaçlarının karşılanması ve sorunlarının giderilmesine ilişkin projeler de desteklenmektedir.

Bu destek, ilgili kamu kuruluşunun ihtiyacını saptaması ve bu ihtiyacı karşılayabilecek üniversite ve/veya özel sektör ile birlikte bir araya gelerek başvuru yapması şeklinde uygulanır. Kamuya ait Ar-Ge projelerinde bir üst sınır olmaksızın %100'e yakın destek verilir. Özetle kamu kuruluşu sadece ihtiyacını belirler, özel sektör ve/veya üniversite Ar-Ge çalışmasını gerçekleştirir ve tüm giderleri TÜBİTAK'tan alır.

Görüldüğü üzere ülkemizde son derece yeterli teşvikler mevcuttur. Desteklerin ortak özelliği projeler için belirlenmiş formatlarda başvuru yapılmasıdır. Başvuru zamanlamaları ve şekilleri değişiklik gösterebilmektedir.
Bazı destekleri için avans talebi yapılabilmekle birlikte tamamı sonradan ödeme (hak ediş) şeklindedir. Önce harcamalar gerçekleştirilir sonrasında destek alınır.

Unutulmaması gereken en önemli konu bu desteklerin araştırma geliştirme çalışmaları için olduğudur. Üretime dönük bir yatırım ya da teknoloji satın alınması şeklindeki harcamalar uygun değildir. İstisnai olarak, Ar-Ge çalışması için alınacak makina/ekipmanın aynı zamanda ilerisi için üretimde de kullanılabilir.

Bu destekler bir hak etme olayıdır. Firmanızın maddi bir ihtiyacının olup olmamasıyla hiç alakası yoktur. Buna en iyi örnek Siemens gösterilebilir. Dünya genelinde yılda milyarlaca euro Ar-Ge için harcama yapan firma, Türkiye'de 10'dan fazla projesi için destek almıştır. İhtiyacı olduğu için değil, hak ettiği için.