Bu paralelde hem işlev, hem de işlevsellik ayrıca kullanıcının içinde bulunduğu toplumun çeşitli niteliklerinden de etkilenmeğe başlar. Baskın yaşam biçimleri, toplumsal değer yargıları, toplumsal alışkanlıklar, vb bu tür niteliklerden birkaçına örnek olabilir. Kullanıcının kişilik yapısı da kısmen toplumsal yapılanmanın yansımasıdır. Örneğin teknolojiye duyarlı bir toplumda teknolojiye duyarlı bireylerin sayısı fazladır.

Toplumsal yapı, öte yandan, kullanıcının beğeni tercihlerinin de temel tanımlayıcısıdır. Beğeni tercihleri bireyin estetik tercihleri paralelinde oluşur. Estetik yapılanma ise bir toplumun en belirgin sosyo-kültürel niteliklerinden biridir. Toplumsal dinamik içinde belli estetik değerler (biçimler, renkler, dokular, oranlar, sesler, vb) benimsenir ve bu değerler giderek bireyin beğeni yapılanmasını etkiler. Bireyin beğeni yapılanması ise, diğer bir ifade ile, kullanıcının beğenisidir.

Şekil 6: At arabasını rengarenk bezeyen Türk, kamyonunu da ayrı tutmaz

Bu ilişkiler zinciri, kuşkusuz, otomotiv tasarımında ne türlü etkileşimler yaşanabileceğine de ışık tutmaktadır. Bir aracın tümünün ya da bir parçasının tasarımı, potansiyel pazarın yani potansiyel kullanıcının yapılanması paralelinde gerçekleştirilecektir. Özellikle global değerler gözönüne alındığında güçlü yerel nitelikler sergileyen durumlarda bu tür tasarım kriterleri daha da önem kazanır.

Türkiye ve Türk otomotiv tasarımı düşünüldüğünde dolmuş-minibüs olgusu yerinde bir örnek olur. Kısaca bir gelişim çizgisi çizilirse, dolmuş kavramı Türkiye'nin büyük kentlerinde toplumun taksi türü ulaşımı daha ekonomik olarak uygulayabilme yöneliminden kaynaklanmıştır. Taksilerin paylaşıldığını gören sürücü esnafı bunu bir toplutaşım alternatifi haline getirmiş, bu alternatif de zamanla daha organize ve denetimli bir biçime dönüşmüştür. Dolmuşa ilginin artması ile araç başına beş kişi taşımak yerine önce strapenteli araçlarla yedi-sekiz kişi taşınmaya başlanmış, daha sonraları onüç-ondört kişilik minibüsler bu işe "uygun" bulunmuştur. Dolmuş-minibüsler dolmuş tipolojisini otobüse yaklaştırmaya başlamışlarsa da tarfelerinin olmayıp dolunca kalkmalarıyla ve durakları olmayıp heryerden yolcu alıp indirebilmeleriyle ciddi avantajlar edinmişlerdir.

Şekil 7: Minibüs olgusu

Zaman içinde dolmuş-minibüsler tasarım açısından, uyarlandıkları düz minibüslerden çok daha farklı ve zengin nitelikler (= tasarım ölçütleri?) sunmaya başlamışlardır. Bugün özellikle dolmuş olarak kullanılacak bir minibüsün tasarımı düz bir minibüsün tasarımından çok daha farklı olacaktır ve bunun temelleri doğrudan Türk toplumsal yapısının ve Türk bireyinin belli niteliklerinde yatacaktır.

Örneğin: Dolmuş çok sosyal ve etkileşim düzeyi yüksek bir ortamdır. Gerek yolcular arasında, gerekse yolcularla sürücü arasında etken bir iletişim oluşur. Bunun dolmuşun iç mekanına, koltuk tasarımına, iç mekan donatımındaki bazı detaylara etkisi olacaktır. Bu sosyalleşmenin ve Türk toplumsal yapısındaki "insana güven" olgusunun bir çıktısı yolculuk ücretinin sürücüye iletilmesi yöntemidir ki, mevcut iyi niyetli çözümlere rağmen, belli tasarım öğelerinin katkısı ile çok daha iyileştirilebilir, sürücünün dikkatini yoldan ayırmadan bu sürecin gerçekleşmesi sağlanabilir. Sürücünün aracını kişiselleştirmesi her ne kadar resmi yaklaşım içinde sıcak bakılan bir durum değilse de hem insanların genel psikolojik ihtiyaçları açısından, hem de dolmuş-minibüs sürücüleri özelinde bu durum en azından dikkate alınması doğru olacak bir noktaya işaret eder.

Şekil 8: Minibüs/sürücü ortak yaşamı

Bu konuda yapılacak araştırma ve çalışmalar sonucu sürücüye belli kişiselleştirme olanakları tasarım bütünü içinde tanımlanmış olarak sunulabilir ve böylece hem istenmeyen böylesi müdahaleler kontrol altına alınmış olur, hem de sürücünün psikolojik açıdan tatmini sağlanır. Dolmuş-minibüs müşterisi çoğunlukla elinde birşeyler taşıyan, evine birşeyler götüren bir profile sahiptir. Aracın tasarımında bu tür paket/poşet benzeri nesnelerin konmasını düşünmek daha kullanıcı odaklı bir tasarımla sonuçlanacaktır. Dolmuş-minibüs aracı özelinde bu tür örnek ya da başlıklar çoğaltılabilir. Yapılacak bilinçli araştırmalar ne tür tasarım özelliklerine yönelinebileceğini, ne tür çözümlerin sosyal, psikolojik, güvenlik, verimlilik, rahatlık, vb açılarından yararlı olabileceğini gösterecektir.

Bir diğer örnek şehirlerarası otobüslerin koltuklarına ilişkin olabilir. Türk nüfusun vücut ölçüleri Avrupalı nüfusunkinden çok farklı nitelikler gösterir. Türkiye'de boy ortalamasının daha düşük olmasının yanı sıra beden-bacak oranlaması da değişiktir. Bunun sonucunda Avrupa kullanıcısına göre tasarlanmış otobüs koltukları Türk yolcular için rahat bir yoculuk sağlamakta başarısız olmaktadırlar. Dolayısı ile Türklerin vücut ölçülerine göre tasarlanmış koltukların Türkiye'de ve iç pazar için üretilen otobüslerde kullanılması müşteri memnuniyetini arttıracak, bundan da önemlisi Türk toplumuna fiziksel (sağlıklı oturma ve yolculuk) ve ruhsal (memnuniyet ve tatmin) katkıda bulunacaktır.

Endüstriyel tasarım sürecinin çıktılarının iç pazarla sınırlanması gerekmez. Dış pazara yönelik üretim yapan otomotiv sanayii ve otomotiv yan sanayii kuruluşları da amaçladıkları pazarın niteliklerini analiz ederek özgün tasarımlar üretilmesi için çalışmalar yapabilirler. Global pazardan çok bu tür niş pazar çözümlerine yönelinmesi ayrıca firmaların genel stratejileri olabilir.

Bu tür yaklaşımlar, yaklaşımlara örnekler arttırılabilir. Bu evrede önemli olan Türk otomotiv sanayiinin "otomotiv tasarımı"nı "konsept otomobil tasarımı"nın ötesinde görmesi, imajlardan çok akılcı ve doğru çözümlerin (ki o imajlar da aslında akılcı ve doğrudurlar, pazarda yer alabildiklerine göre) endüstriyel tasarımla elde edilebileceğini bilmesi, bu paralelde Türk tasarım gücünü kullanmaya başlamasıdır. Gönül, otomotiv sanayiimizin Türk mühendisleri ile öğündüğü kadar Türk endüstriyel tasarımcılarıyla da öğünmesini ister.

4. SONUÇ

Sonuç olarak belitilmesi gereken, Türk otomotiv sanayiinin dikkatlice belirlenmiş, sağlıklı bir ihtiyaç analizi yapılmış, kullanıcı profilinin nitelikleri saptanmış pazarlar için özgün tasarımlar üreterek bir varlık göstereceğine ilişkin kanıdır.