|
Ali İşeri, Nurullah Arslan
Fatih Üniversitesi, Endüstri Mühendisliği Bölümü
13. Ulusal Ergonomi Kongresi, 6-7-8 Aralık 2007, Kayseri
Özet:
Bu çalışmada İstanbul'un toplu ulaşımını sağlayan belediye otobüslerinin (İETT) ergonomik değerlendirmesi yapılmıştır. Değerlendirmede İETT'nin kullanıldığı modellerden biri ve en yenisi olan Citaro markalı otobüsler dikkate alınmıştır. Değerlendirme oturarak ve ayakta yolculuk yapanlar için ayrı ayrı yapılmış olup bu değerlendirme sonucunda Citaro model otobüslerdeki temel ergonomi hataları ortaya çıkartılmıştır. Çalışma sırasında İETT otobüslerini kullanan insanların ne kadar sıklıkta bu otobüsleri kullandıkları, ortalama yolculuk süresi gibi veriler hazırlanan bir anketle elde edilmiş ve dikkate alınmıştır. Daha sonra bu problemlere çeşitli çözüm önerileri sunulmuş ve iyileştirmelerin sağlayacağı artılar ortaya konmuştur. Bunları yaparken maliyet-fayda analizleri gözardı edilmemiştir.
Anahtar Sözcükler: Ergonomi, İETT, Toplu Ulaşım, Koltuk Dizaynı.
1. Giriş
Toplu ulaşım sistemleri Sanayi Devrimi'nden beri sürekli önemini arttırmaktadır. Otobüs ile toplu taşımacılık ise özellikle gelişmekte olan ülkelerde en sık kullanılan ulaşım alternatifidir. Bu nedenle bu konu üzerine birçok araştırma yapılmıştır. Bu çalışmalar otobüs kullanımının farklı alanlarında yapılmıştır. Örneğin; Badami ve Haider (2007) finansal analizler yaparak Hindistan'danın dört büyük metropolündeki otobüslerin halka nasıl daha uygun fiyatla hizmet verebileceklerini araştırmışlardır. Hensher (2007) ise hızla artan otomobil kullanımına karşın otobüslerin bir alternatif olabilmesi için BRT (Bus Rapid Transit) sistemini incelemiştir. Karlström (2005) ise çeşitli yakıtları kullanan otobüs çeşitlerinin çevre üzerine etkisini incelemiştir.
Otobüslerde ergonomi üzerine de birçok çalışma yapılmıştır. Örneğin; Kogi (1980) toplu taşıma araçlarındaki yolcu gereksinimlerini ergonomi çerçevesinde belirtmiştir. Oxford (1974) ise toplu taşıma araçlarının koltuk dizaynında nelere dikkat edilmesi gerektiğini bildirmiştir. Schaller ve diğerleri (1998) New York şehrindeki otobüsleri ergonomi ve güvenlik bakımından incelemiş, Zannin ve diğerleri (2003) Brezilya'nın Curitiba şehrindeki otobüs sürücülerinin maruz kaldıkları gürültü üzerine araştırma yapmıştır.
Bu çalışmadaki amaç ise önceki çalışmalar ışığında İETT'nin kullandığı modellerden biri ve en yenisi olan Citaro markalı otobüslerde oturarak ve ayakta yolculuk yapanlar için ayrı ayrı ergonomik değerlendirme yapmaktır. İstanbul 10 milyonu aşkın nüfusu ile dünyanın en kalabalık metropollerinden biridir ve İETT de 2006 yılında yaklaşık 477 milyonluk yolculuk sayısıyla İstanbul'un en önemli toplu ulaşım kurumudur. Bu nedenle İETT'nin hala almakta oldukları Citaro otobüslerinin ergonomik analizinin yapılması önemlidir.
2. Koltukların Analizi
Uzun vadede tüm koltuklar rahatsızlık verirler, fakat bazı koltuklar diğerlerine nazaran daha çabuk rahatsızlık vermeye başlarlar. Bir koltuğun rahatlığı koltuk özellikleri, kullanıcı özellikleri ve yapılan iş özelliklerinin etkileşiminden oluşur. Koltuk ölçüleri, açıları, profili, stabilitesi, desteği ve döşemesi kullanıcının vücut duruşunu ve gövde, omuzlar, baş ve vücudun alt kısımlarını destekleyen mekanizmaları etkiler. Eğer vucut gerekli şekilde desteklenmezse, vucut duruşu sadece kaslar sayesinde sağlanır; eğer koltuk profili kullanıcının vücut yapısına ve ölçülerine uymuyorsa, bu da asıl amacı yük taşıma olmayan vücudun yumuşak dokuları üzerinde baskı oluşturur. Bu gibi durumlarda oluşan statik kas eforu ve yumuşak doku üzerindeki yerel basınç artışları kısa zamanda fizyolojik olarak kas yorgunluğuna ve kan akışında azalmalara, hatta ödemlere sebep olur (Pheasant ve Haslegrave, 2006).
Oturma zamanı da konfor açısından çok önemlidir. Çünkü fizyolojik etkiler zamanla birlikte artar, böylece konfor da azalır. Yapılan ankette kullanıcıların günde ortalama bir saat yolculuk yaptıkları ortaya çıkmıştır. Bu süre gidiş geliş olarak alındığında kısa gibi görünmektedir. Fakat bazı yolcuların üç saate çıkan sürelerde yolculuk yaptıkları ve İstanbul trafiğinin belli zamanlarda kilitlenmesi sebebiyle bu zamanın çok daha uzayabildiği bilinmektedir. Bu nedenle koltuk dizaynının vücut duruşunu desteklemesi, kaslar üzerine düşen statik eforu ve yumuşak dokular üzerine yapılan lokal basınçları engellemesi gerekir.
2.1 Yükseklik
Koltuk yüksekliği popliteal yüksekliğinden (Şekil 2'deki 16 no'lu ölçü) fazla olduğu durumlarda uyluğun alt kısmında basınç oluşur. Bu da alt üyelere giden kan akışını azaltır ve uyuşmalarla birlikte ayaklarda şişme olur. Yükseklik azaldıkça ise; yolcu, gövdesi ve uylukları arasındaki açıyı korumak için omurgasını öne doğru eğmek zorunda kalır. Ayrıca daha büyük bir bacak alanına ihtiyaç duyulur. Bu yüzden optimum koltuk yüksekliği popliteal yüksekliğidir. Bu yüzden 5. yüzdelik bayan popliteal ölçüsü olan 35 cm'e 3-5 cm'lik bir ayakkabı payı verip koltuk yüksekliğini 38-40 cm olarak ayarlamalıyız (Pheasant ve Haslegrave, 2006). Citaro otobüslerinde bu ölçü Şekil 1'de de görüldüğü gibi 41 cm olarak uygulanmıştır. Bu bakımdan bir sorun yoktur.
Uyluklarda oluşabilecek basınçları engellemek için koltuk uçlarının yuvarlatılmasına dikkat edilmemiştir. Koltuk çok yüksek olmamasına rağmen uzun süreli yolculuklarda oluşan basınç rahatsızlık oluşturmaktadır.
2.2. Derinlik
Koltuk eğer 5. yüzdelik bayan kalça - popliteal uzunluğundan (Şekil 2'deki 14 no'lu ölçü) yani yaklaşık 43 cm'den derin olursa, yolcu dizlerinin arkasında bir basınç oluşmadan sırt desteğine dayanamayacaktır. O yüzden koltuk derinliği arttıkça sorunlar artacaktır. Bu yüzden koltuk derinliği 30-43 cm arasında olmalıdır. Citaronun koltuk derinliği Şekil 1'de de görüldüğü gibi 42 cm ile bu kritere uymaktadır.
2.3. Genişlik
İki kişinin yan yana oturduğu koltuklarda iki adet 95. yüzdelik erkek bideltoid sırt genişliğini (Şekil 2'deki 17 no'lu ölçü) kullanmak gerekmez. Çünkü 95. yüzdelik iki erkeğin yanyana oturması olasılığı 400'de birdir. Bu tür koltuklarda Pheasant & Haslegrave (2006) tarafından olasılık teorisi kullanılarak yapılan çalışmadaki 103 cm'lik değer kullanılmalıdır. Ancak
Citaro koltuklarının genişliği 90 cm'dir. Bu bakımdan iki kişinin yanyana rahat yolculuk yapması için pek uygun değildir. Ancak otobüsün toplam genişliği 2,5 m. olduğundan ve 50 cm'lik koridor bırakılması gerektiğinden bu ölçünün artırılması mümkün gözükmemektedir.
Şekil 1. Citaro Otobüs Koltuklarının Bazı Ölçüleri
|
