Rapor - Makale > Endüstriyel Tasarım > İETT otobüslerinin ergonomik analizi:

2.4. Sırt Desteği

Sırt desteği vücut duruşunun desteklenmesi ve kaslara gereksiz yüklenmeleri önlemesi açısından çok önemlidir. Sırt desteğinin yüksekliği iyi bir destek sağlaması için 50-65 cm arası olmalıdır. Citaro'nun koltukları Şekil 1'de de görüldüğü gibi 61 cm ile bunu sağlamaktadır.

Ancak sırt desteğinin yüksekliğinden çok daha önemli olan, onun omuriliğin yapısına göre şekillendirilmiş olmasıdır. Lomber (belin üst kısmı) destek bu bakımdan çok önemlidir. Andersson ve diğerleri (1974) gövdenin dik durabilmesi için lomber tamponun en uç kısmında sırt desteğinin ana gövdesinden 4 cm kadar çıkıntı yapması gerektiğini belirtmiştir. Ayrıca lomber tamponun oturma yüzeyinden optimum uzaklığı ise Coleman ve diğerleri (1998) tarafından 19 cm olarak belirlenmiştir. Şekil 1'de de görüldüğü gibi Citaro'da sırt desteğine belli bir kontur verilmiş olmasına rağmen bu konturde belin üst kısmındaki kıvrım atlanmış, dolayısıyla kaslara yüklenmeden vücudun dik durabilmesi için çok önemli olan lomber destek sağlanmamıştır. Bu sırt desteğinin en büyük handikapını oluşturmaktadır.

Şekil 2. Antropometrik Ölçüler

Sırt desteği açısının optimum değeri ise 100-110°'dir. Bundan daha yüksek bir açı vücudun üst kısmını aşırı instabil yapacağı için uygun değildir. Citaro koltuklarının sırt desteği açısı yaklaşık 110°'dir. Bu da kriterlere uygundur. Bir diğer açı da koltuk yüzeyinin açısıdır. Pozitif bir koltuk açısı yolcunun sırt desteğiyle daha iyi temas etmesini sağlar ve koltuktan kaymayı engeller. Fakat yüksek bir koltuk açısı da kalça - gövde açısını azaltacağından ve oturup kalkmayı zorlaştıracağından 5-10°'lik bir koltuk açısı optimumdur. Ancak Citaro'nun koltuklarında Şekil 1'de de görüldüğü gibi böyle bir açı kullanılmamıştır.

2.5. Kolçaklar

Kolçaklar vücut duruşunu destekleyebilir ve oturup kalkarken özellikle yaşlılar ve hamile bayanlar için yardımcı olabilir (Hirao ve Kajiyama, 1994). Avrupa Standartlarına (EN 1335-1) göre kolçaklar koltuk yüzeyinden 20-25 cm yükseklikte olmalıdır. Citaro'da ise bu yükseklik Şekil 1'de de görüldüğü gibi 10 cm ile yeterli değildir ve 5. yüzdelik bayan oturarak dirsek yüksekliği olan (Şekil 2'deki 11 no'lu ölçü) 18 cm'den dahi çok alçaktır. Ayrıca kolçakların önkolun etli kısımlarını desteklemesi istenir ve çok iyi tamponlanmadan hassas sinirlerin bulunduğu dirseğin kemikli kısmına temas etmemelidir. Bunun için kolçakla sırt desteği arasında minimum 10 cm'lik bir boşluk olmalıdır (Pheasant ve Haslegrave, 2006). Bu boşluk Citaro'nun kolçaklarında 5 cm'de kalmıştır. Ancak bundan daha önemlisi kolçakların sadece demirden yapılmış olması ve kolla temas ettiği yerlerinin tamponlanmamış olmasıdır. Bu kolda aşırı basınçlara neden olur.

Avrupa Standartlarına (EN 1335-1) göre kolçağın faydalı olabilmesi için uzunluğunun en az 20 cm olması gerekmektedir. Bu standart ise 18 cm ile sağlanmış sayılabilir. Sonuç olarak Citaro'nun tüm koltuklarında kolçak mevcut değildir. Kolçaklı koltuklarda ise kolçak çok yetersiz kalmaktadır, hatta negatif etki yapmaktadır. Ancak iyi dizayn edilmiş bir kolçak etkili olabilir.

2.6. Bacak Alanı

Bacak alanı 95. yüzdelik bir erkeğin koltuğa rahatça sığabilmesi için koltuğun sırt desteğiyle diğer koltuk arasında olması gereken alandır. Bu alan birçok ergonomi kaynağında diz seviyesinde 75 cm, zeminde ise 100 cm olarak belirtilmiştir. Bu ölçülerin belirlenmesinde 95. yüzdelik erkek kalça - diz (Şekil 2'deki 13 no'lu ölçü) ve ayak uzunluğu kullanılmıştır. Citaro'da bacak alanı diz seviyesinde 68 cm, zeminde ise maksimum 85 cm'dir. Bu ölçülerin yeterli olmadığı açıktır. Ölçüler ortalama bir erkeğe göre ayarlanmış olup ortalamanın üzerindeki bir erkek koltuğa rahat sığamayacaktır. Fakat bu otobüslerin toplu taşıma amacıyla kullanılması ve yolcu sayısının çok fazla olması nedeniyle bu durum normal karşılanabilir.

2.7. Oturma Yüzeyi

Oturma yüzeyini şekillendirirken veya tamponlarken asıl amaç kalçaların üzerindeki basınç dağılımını düzenlemektir. Oturulan yüzey düz olmalı, sadece ön kısmı uyluk üzerine yapılacak bir basıncı engellemek için yuvarlatılmalı. Döşeme yumuşak olmamalı, sert olmalı; ayrıca hava geçişini sağlamak için porlu bir yapıya sahip olmalıdır (Pheasant ve Haslegrave, 2006). Citaro'nun koltuğu düz, döşemesi ise serttir. Fakat koltuğun ön kısmı yuvarlatılmamıştır. Bu da uyluk kısımlarında basınca neden olmaktadır.

3. Ayakta Yolculuk

Vücut duruşu vücudun parçalarının uzaydaki izafi konumlarının birleşiminden oluşur. Böyle bir duruşu sağlamak için kaslar vücut üzerindeki dış kuvvetleri dengelemek zorundadır. Bu kuvvetlerin en büyüğü yerçekimi kuvvetidir. Örneğin belinden öne doğru eğilen bir insanda kalça ve belin ekstensor kasları üzerine, vücudun üst kısmının ağırlığını dengelemek için yükler biner. Bu yük miktarı, eğilim arttıkça moment de artacağından artacaktır. Fizyologlar kaslar üzerindeki bu tür yüklenmelere statik iş demektedir.

Kaslar, diğer dokular gibi, bu tür uzun süreli statik yüklere karşı çok kötü tepki verirler. Statik iş kaslara kan akışını azaltır, kas içindeki kimyasal denge bozulur, metabolik atıklar artarken kas yorgunluğu da sürekli artar. Otobüslerde ayakta yolculuk yapmak da kaslara ağır bir statik yük yükler. Genelde eklemlerin hareket alanlarının uç noktalarındaki vücut duruşlarında rahatsızlık duyarız (Çeşitli eklemlerin rahatlık için gerekli olan açıları Tablo 1'de gösterilmiştir). Bu rahatsızlık eklem duruşu ekstremleştikçe artar, ancak genel vücut duruşuna ve bu duruşun zamanına göre değişiklik gösterir. Sonuçta statik işten kaynaklanan yorgunluk hesaplanırken; eklemlerin konumu, genel vücut duruşu ve zaman birlikte ele alınmalıdır.

3.1. Vücut Duruşu

Ayakta yolculuk sırasında sıkça vücut duruşu değiştirilmeli. Böylece statik yükler her seferinde farklı kas gruplarına dağıtılır ve kas yorgunluğu azalır. Ancak İstanbul'daki yolcu yoğunluğundan dolayı özellikle belli saatlerde ve hatlarda yolcuların kişisel alanı çok dardır, bu yüzden de yolcular bulundukları yeri ve vücut duruşunu değiştirememektedir. Bu da kaslarda ve omurga üzerinde aşırı yüklenmelere ve yorgunluklara neden olmaktadır.

Ayakta yolculuk sırasında bükülmüş ve asimetrik vücut duruşlarından kaçınılmalı. Yolcu sayısının fazla olduğu saatlerde ve hatlarda yolcuların istemsiz olarak bükülmüş veya asimetrik duruşlar sergiledikleri görülmüştür. Bunu engellemek için yolcu sayısının sınırlı tutulması ve/veya ayakta durma için ayrılan alanın daha büyük olması gerekmektedir. Bunun için ise Şekil 3'te görüldüğü gibi aşırı yoğun hatlara koltuk sayısı azaltılmış, ayakta durmak için ayrılan alanı arttırılmış otobüsler atanmalıdır. Böylece yolcular arasındaki konfor dağılımı da adaletli olur ve çok kötü durumlarda ayakta yolculuk yapanlar biraz rahatlamış olur. Ancak bu sadece kısa vadeli bir çözüm olabilir. Uzun vadede otobüs sayıları arttırılmalı ve daha önemlisi trafiğin olumsuz etkisinden etkilenmeyen raylı sistem yatırımları arttırılmalıdır.

3.2. Omuzlar

Ayakta yolculuk sırasında omuzlar kalkık olmamalı. Omuzların normal pozisyonu Tablo 1'de de görüldüğü gibi maksimum 45° fleksiyondur. Fakat ayakta yolculuk yaparken Şekil 4'te de görüldüğü gibi özellikle yüksek tutacaklar tutulduğu zaman bu açı 100°'ye ulaşmaktadır. Bu da omuz kasları üzerinde ciddi gerilimler oluşturmaktadır. Yüksek tutacakların yüksekliği Citaro otobüslerinde Şekil 4'te de görüldüğü gibi 188 cm'dir. Bu 95. yüzdelik erkek için iyi bir ölçüdür. Bu tutacaklara bağlı sabit kelepçelerin yüksekliği ise 170 cm'dir. Bu da toplam popülasyonun yarısının omuzlarını kaldırmadan ulaşamayacağı bir yüksekliktir. Ancak daha kısa yapıldığı zaman uzun boyluların geçişleri zorlaşacaktır. Bundan dolayı hem nispeten kısa boyluların omuzlarında oluşan yükü azaltmak hem de uzun boyluları rahatsız etmemek için bu kelepçelerin 170 cm'den 155 cm'e kadar ayarlı olması gerekir. Bu basit bir işlem olarak kelepçeyi tutacağa bağlayan ipin uzayıp kısalmasıyla sağlanabilir.

Şekil 3. Koltuk sayısı azaltılmış - ayakta durma alanı artırılmış otobüs dizaynı

Şekil 4. Tutacaklar ve kelepçelerin ölçüleri